Excursie Amsterdam 2024: Schijnwerper op sociale woningbouw

Sociale woningbouw was op 4 juni het thema van een Rondeel-excursie naar Amsterdam, dit keer georganiseerd door de afdeling Jong Rondeel van het Deventer architectuurcentrum. Naast een bezoek aan drie bouwprojecten in Amsterdam-Noord, de Houthavens en de Spaarndammerbuurt stond een bezoek aan Het Schip op het programma, bekend voorbeeld en tegenwoordig museum van architectuurrichting de Amsterdamse School uit de jaren 1910 tot 1930. De excursie trok vijftien deelnemers.

Hoofdorganisator Wilko Stornebrink, in het dagelijks leven ontwikkelaar bij VolkerWessels Vastgoed, zorgde bij elk gebouw voor een introductie van de omgeving en de betrokken architect. In Amsterdam-Noord, een razendsnel veranderend stadsdeel van Amsterdam, was dat Stijn de Jongh van het Amsterdamse Studioninedots, architect van De Jakoba in deelgebied Overhoeks, in 2023 bij de Architectenweb Awards uitgeroepen tot woongebouw van het jaar.

Elegant gebouw

Volgens de jury heeft zijn architectenbureau sociale woningbouw gerealiseerd die er niet als zodanig uitziet en zelfs tot de mooiste projecten in Overhoeks behoort, waar verder nagenoeg alleen gebouwen met koopwoningen staan. ,,In zijn ontwerp is Studioninedots erin geslaagd het gekozen prefab betonnen bouwsysteem zo te manipuleren dat aan de ene kant de bouwkosten en bouwtijd werden gereduceerd en aan de andere kant een elegant gevormd gebouw kon ontstaan dat prachtig gedetailleerd is’’, aldus de jury.

Opdrachtgever was woningcorporatie Ymere, in samenwerking met Dura Vermeer, ontwikkelaar ook van de omliggende gebouwen met koopappartementen. De Jakoba ligt aan de Spadinalaan en telt 135 appartementen van gemiddeld 48 vierkante meter, bestemd voor eenpersoonshuishoudens. In dertig van de appartementen wonen huurders die voorheen dakloos waren.

Wat vrolijker

De Jongh wilde met zijn ontwerp afwijken van de enigszins formele architectuur van de eerder gebouwde koopblokken, die vooral bestemd waren voor een oudere doelgroep. ,,Er zijn strakke stedenbouwkundige regels zoals een setback van terugliggende appartementen en het omgaan met de rooilijn. Wij wilden een iets minder afstandelijk, wat vrolijker en opvallender gebouw.’’

Dat lukte door gevels te maken met een kromming en een setback die zich niet beperkt tot de bovenste verdieping, maar al op de derde van het zes verdiepingen tellende gebouw begint. Ook in de betongevel van elke individuele woning zit een golf, geaccentueerd door een glad gepolijste hoek. Samen met de lichtgroene kleur van het gebouw en de balkonhekken met scheefstaande spijlen leverde dat het enthousiasme van de jury van de Architectenweb Awards op. Ook van de deelnemers aan de Rondeel-excursie, die ook wezen op de fraai ontworpen gezamenlijke tuin van Buro Sant en Co en de doorkijk tussen omringende gebouwen, die een sterk gevoel van ruimte geeft.

Geld elders inzetten

Terwijl de appartementen in de omgeving 10.000 euro per vierkante meter aan bouwkosten vergden, eenvoudige koopappartementen voor 2500 euro per vierkante meter worden gebouwd, kreeg Studioninedots een budget van 1650 euro per vierkante meter, terwijl het gebouw veel duurder oogt. Volgens De Jongh komt dat vooral door het gebruik van prefab beton voor de gevels, waardoor de bouwtijd teruggebracht kon worden van 24 maanden naar 18 maanden. ,,Daardoor hebben we geld bespaard dat we weer elders in het gebouw konden inzetten.’’

De gewenste elegantie en afwisseling in de gevel verkreeg De Jongh door zo min mogelijk verschillende mallen te gebruiken voor het gieten van de prefab-elementen en die op een slimme manier over de gevel te verdelen, ook een manier om kosten te beperken. Cruciaal noemt hij zijn eis al tijdens het maken van het voorontwerp een bouwer te contracteren.

Vroege keuzes

,,Meestal maken opdrachtgever en ontwerper samen het ontwerp, waarna ze het in de markt zetten om een bouwer aan te trekken, die dan reserves inbouwt. Wij wilden de leverancier er al meteen bij. Dan kun je tegen welstand zeggen: zo ziet het er straks uit, en het levert een gevel op die boven het budget uitstijgt. Dat kan door vroeg keuzes te maken’’.

Volgens De Jongh had dat ook met het interieur moeten gebeuren. Nu bleken er zoveel obstakels te zijn, dat hij er niet in slaagde om de gangen naar de appartementen de door hem beoogde kwaliteit te geven. Wel wist hij in het centrale trappenhuis een gebouwhoge vide aan te brengen, zodat er overal daglicht valt op de toegangsdeuren naar de gangen.

Amsterdamse School

Na een gezamenlijke lunch in Het Schip, voorbeeld en museum van de Amsterdamse School, volgde een rondgang door de Houthavens, waar tal van spraakmakende woongebouwen zijn gerealiseerd, zoals De Lariks van M3H Architecten, het tweede woongebouw van woningcorporatie Lieven de Key in de gewilde woonbuurt. Het ontwerp is een moderne interpretatie van de Amsterdamse School, die als architectuurrichting prominent aanwezig is in de naastgelegen Spaarndammerbuurt.

Het gebouw telt 102 appartementen, waarvan het grootste deel is ontworpen als zogenaamde friends-appartementen. Drie huurders delen de woonkamer en keuken, maar beschikken wel over een eigen kamer en badkamer. Dat levert iedere bewoner een huur op van nauwelijks 250 euro. Daarnaast zijn er individuele tweekamerappartementen voor starters op de woningmarkt. De woningen zijn zo gebouwd dat ze later gemakkelijk kunnen worden omgebouwd tot grotere appartementen.

Collectieve binnentuin

Derde en laatste onderdeel van de excursie was de Spaarndammerbuurt, die geldt als de bakermat van sociale woningbouw na het ingaan van de Woningwet in 1901. Kenmerkend zijn de rijk gebouwde woningen, vaak in een dubbele ring om een collectieve binnentuin, waarbij de achterste woningen hoger zijn dan de voorste. Poortgebouwen geven toegang tot de binnentuin. In de buurt staan veelgeroemde gebouwen van architect, tekenaar en meubelontwerper Karel de Bazel en de Zaanhof, eveneens een dubbele rij woningen rond een binnentuin.     

In verval geraakte woningen werden later gesloopt en vervangen door een basisschool, die dwars door de oorspronkelijke lijnen en structuur van de buurt werd gebouwd. Veertig jaar later keerde de gemeente terug op haar schreden met een tender voor woningbouw op die plek, herstel van de doorsneden straat en de aanleg van een plantsoen, samen het Spaarndammerhart genoemd. Marcel Lok Architecten en Korthtielens architecten wonnen met DS Landschapsarchitecten en beeldend kunstenaar Martijn Sandberg de aanbesteding van het project.

Meer woningen

Volgens Marcel Lok speelde ook de opzet van het plan daarbij een rol. In plaats van een plantsoen kozen de ontwerpers voor de aloude binnentuin met twee poortgebouwen, waarbij de binnentuin ook voor buurtbewoners toegankelijk is, het plantsoen kon vervallen en de straat toch hersteld kon worden met een blok woningen. ,,Met ons plan konden we dus meer woningen bouwen. Daarnaast hebben we de woningen zo ontworpen dat je geen verschil ziet tussen de koop of huur’’.

Het uit twee delen bestaande complex aan de Krommeniestraat telt 26 woningen in de sociale huur, 18 in de vrije sector huur en 36 middeldure koopwoningen, terwijl in de rest van de buurt vooral sociale huurwoningen staan, de meeste in de rijk gebouwde stijl van de Amsterdamse School.

Geen tegels

Gus Tielens van Korthtielens architecten wees op de tuinen aan de achterkant van de woningen. ,,De bewoners hebben een eigen gedeelte van 3 meter waar ze kunnen zitten, de rest is gemeenschappelijk en integraal ontworpen en ingericht. De gemeente aarzelde daarover, maar we konden haar overtuigen met het argument dat we zo voorkomen dat bewoners hun tuin gaan betegelen en je het eigen hemelwater niet kunt afvoeren. Bovendien geven we de bestaande woningen iets terug. Die kregen ineens een flinke ingreep voor hun raam. Nu kijken ze uit op een tuin.’’

Ook hier was de conclusie dat slimme keuzes en oplossingen sociale woningen van relatief hoge kwaliteit opleveren. Goed voor de bewoners, goed voor de buurt. En in het geval van het Spaarndammerhart een binnentuin als oase in een drukke stad.