Verslag van architectuurfilm “At the Garden ’s Pace”

Toch beton in de botanische tuin.

Het was geen liefde op het eerste gezicht voor Stichting Pinetum Blijdenstein in Hilversum, noch voor de buren van het botanische park in het westen van Hilversum. Een paviljoen van beton in een groener dan groene omgeving, dat matchte niet helemaal. Toch lieten stichting en buren zich overtuigen door de architect van het nieuwe paviljoen, nadat de jury van de architectuurprijsvraag voor de vervanging van het oude, houten, maar vervallen paviljoen vol lof was over het ontwerp van architect Enzo Valerio uit Rotterdam.

Enzo Valerio en zijn ontwerp, maar vooral de bouw ervan, stonden donderdag 27 februari centraal bij Cinema Rondeel, de eerste van vier afleveringen dit jaar. Bonus voor de vijftig bezoekers: niet alleen Valerio was aanwezig, maar ook Juan Benavides, maker van de documentaire At the Garden’s Pace over de totstandkoming van het Hilversumse paviljoen. Ook Benavides is architect, docent ook aan architectuur-post-master The Berlage van de TU Delft, maar legt zich als selfmade filmer toe op het maken van documentaires.

Bronzen afgietsels

Valerio (Leiden, 1987) volgde zijn bachelor architectuur aan de TU in Delft, waarna hij in 2014 als architect afstudeerde aan de gerenommeerde ETH, de Eidgenössische Technische Hochschule in het Zwitserse Zürich. Hij werkte daarna onder meer bij een Zwitserse bronsgieterij, waar hij kunstenaars ondersteunde met het maken van bronzen afgietsels van hun ontwerpen.

Die betrokkenheid bij het maken van een object wilde Valerio ook bij het maken van architectuur, reden voor hem ook zelf de bouw van zijn ontwerpen ter hand te nemen. Daarvoor voelt hij zich ook teveel kunstenaar. ,,Ik wil geen tekening maken en die dan naar een aannemer sturen. Zo deed ik dat ook met mijn eerste project, mijn eigen kantoor in Rotterdam, waar ik tegelijk ook woonde’’, verklaarde hij na afloop van de film. Een film waarin Benavides met een camera als een soort toeschouwer het werk op de bouwplaats volgde, van de betonfabriek en het vullen van de betonwagen, het graven van de fundering, het storten van het beton tot de oplevering van het paviljoen.

135 aanmeldingen

Op verzoek van buren had het bestuur van het Pinetum een prijsvraag uitgeschreven voor het ontwerp van het paviljoen. Dat leverde liefst 135 aanmeldingen op, waarvan de jury er vier uitkoos voor het maken van een maquette, met winst voor Valerio, die veel lof oogstte voor zijn ontwerp. Maar ook aarzelingen bij het bestuur, dat niet meteen overtuigd was van het gebruik van beton in een precaire groene omgeving met monumentale en ook bijzondere bomen.

De architect wist zijn opdrachtgever te overtuigen met een bezoek aan de Bruder Klaus Feldkapelle in het Duitse Wachendorf, een minimalistische sculptuur in het open veld ten zuidwesten van Bonn. Bovendien wijkt zijn manier van verwerken van beton af van de gebruikelijke, waardoor hij ook bij de buren van het pinetum credits kreeg. Temeer omdat hij inspiratie haalde uit de kuil die een van hen had uitgegraven voor de aanleg van een kelder.

Bodem naar boven gehaald

Die kuil liet zien dat Hilversum op een dik pakket geel-okeren oerzand ligt, dat bovendien gevuld is met kiezelstenen van klein tot groot, aangevoerd door een van de gletschers uit het koude noorden, ten tijde van een van de ijstijden. Architect Valerio wilde die kiezelstenen opnemen in het beton van zijn paviljoen, waarbij hij uiteindelijk ook gebruik maakte van het gele zand in de bodem. ,,Eigenlijk heb ik de bodem onder het paviljoen naar boven gehaald.’’  

Nog zonder de latere uitleg van Valerio begon de documentaire tamelijk ruw, vooral in een tijd dat alle schijnwerpers gericht zijn op biobased materialen en beton als CO2-grootverbruiker in de taboesfeer is beland. Beelden van de machinerie van een betonfabriek, het laden van de vrachtwagen met roterende betonbak, het immense vlechtwerk voor de stalen betonwapening, het beloofde aanvankelijk niet veel goeds.

Verrassend rank

Pas na het weghalen van de tien meter hoge houten bekisting van de muurdelen van het paviljoen en de verwijdering van de steigers bleek er een behoorlijk rank bouwwerk tevoorschijn te komen, dat bovendien door de bijzondere toepassing van de kiezelstenen een verfijnde tekening had in het beton, als boomwortels in de ondergrond. Donkere kieren in het beton, waarin kiezelstenen in allerlei formaten zichtbaar zijn. Net als in de vloer, waar bij het storten van het beton ook kiezelstenen zijn toegevoegd.

Voor de muren gebeurde dat op een verrassende wijze, ook voor de bouwers. Die hadden bij een proef met een pneumatische bijtel eerst geprobeerd de stenen in de rand van het beton zichtbaar te maken, maar dat mislukte. Te vaak verdween niet alleen het beton, maar ook de steen onder de kracht van de bijtel. Waarna Valerio het Hilversumse zand in de strijd gooide. Bij het storten van het beton vulde hij de randen bij de bekisting deels met kiezelstenen en zand, dat hij na het drogen van het beton met perslucht kon verwijderen, waarna de kiezelstenen overbleven, een stoffig klusje voor de als maanmannetjes verklede architect en zijn helpers.

Contrast

Resultaat is een bijzonder gebouw, dat heel mooi contrasteert met de groene omgeving, maar in omvang en bouwmethode voldoende respect toont. Zo bleek bij onderzoek dat alleen de bovenste 80 centimeter grond voedselrijk is, terwijl de muren van het gebouw 30 centimeter dieper in het voedselarme gele zand gefundeerd staan, waardoor ook tuinbaas en hortulanus Hans van Roon, beheerder van het Pinetum, zich geen zorgen maakte.

Net als in het oude paviljoen worden er in het nieuwe een beperkt aantal kleine evenementen georganiseerd, maar volgens Valerio is het met een paar stoelen ook de rest van de tijd een mooi en rustig plekje om even van de omgeving te genieten.

Meditatieve film

Benavides beperkte zich bij zijn camerawerk tot het observeren van het werk aan het paviljoen, met de ogen van een toeschouwer als perspectief. Daarbij moest hij zijn camera soms 15 minuten laten draaien om 5 seconden bruikbaar beeld binnen te halen. ,,Ik moest steeds improviseren. Ik kon de crew natuurlijk niet laten stoppen met hun werk of iets opnieuw laten doen.’’ Het resultaat is een haast meditatieve film die tijdens het laatste architectuurfilmfestival AFFR in Rotterdam flink in de smaak viel bij het publiek. Net als tijdens Cinema Rondeel in MIMIK.