Driemaal is scheepsrecht voor Space & Matter

Verslag van de lezing van Tjeerd Haccou van Space&Matter op 19 oktober 2024

Ook derde lezing Jong Rondeel over biobased bouwen druk bezocht.

De bezoekers van de derde lezing van dit jaar over biobased bouwen bij het Deventer Architectuurcentrum het Rondeel vielen met de neus in de boter. Op het programma stond een lezing van ontwerpstudio Space & Matter uit Amsterdam, nauwelijks een week na de toewijzing door de gemeente Deventer van de bouw van de Havendame in het Havenkwartier aan de Heutink Groep uit Genemuiden, op basis van een ontwerp van Space & Matter.

Ook het ontwerp van de afgeblazen voorganger van de Havendame, Object One, was van Space & Matter. Het bureau uit Amsterdam is in Deventer bovendien architect van appartementengebouw de Hangende Tuinen van Zandweerd, dat ontwikkelaar Onis Vastgoed uit Zwolle gaat bouwen op de plek van de voormalige ijsbaan.

De lezing op 19 oktober was de derde in een serie lezingen die dit jaar georganiseerd worden door Jong Rondeel, waarin jongere architecten en stedenbouwers zijn verenigd. Nadat eerder La-di-da Architecten uit Den Haag en Architectenbureau Werkstatt uit Eindhoven naar Deventer trokken om hun biobased uitgangspunten uiteen te zetten, was nu Space & Matter vastgelegd, nog voor de toewijzing van het bouwproject in het Havenkwartier. De lezing van Tjeerd Haccou, in 2009 een van de oprichters van Space & Matter, trok 45 belangstellenden.

Toffe plek

Een lichte teleurstelling over de teloorgang van Object One was nog wel te horen in de woorden van Haccou. Hij sprak van een bijzonder mooi uitgevoerde prijsvraag, een heel experimenteel gebouw en een toffe plek om het neer te zetten. Space & Matter ontwierp een frame van gestapelde blokken, waarin dertig huishoudens hun eigen huis zouden laten ontwerpen. ,,Wij zouden de helft doen, vier andere architecten met tof werk, waaronder het Deventer bureau Groen+Schild, de rest.’’

Het project haalde de eindstreep niet, nadat ontwikkelaar en gemeente het niet eens konden worden over de benodigde bouw van een kademuur. Acht jaar later is Haccou echter opnieuw enthousiast. Was hoogstaande architectuur in 2017 een van de eisen van de gemeente, nu was dat circulariteit, waarbij het gebouw voor minstens de helft uit biobased materiaal moet bestaan. ,,Het was een heel ambitieuze vraag van de gemeente. Maar je ziet: als gemeenten de lat hoog leggen, zijn er partijen die het gaan bouwen.’’

Donorgebouw

Zo zal de onderkant van de Havendame, nu met naam SILO bestaan uit bouwmateriaal van een gebouw dat elders wordt gesloopt en door de Heutink Groep is aangekocht, terwijl boeren in de omgeving van Deventer het isolatiemateriaal gaan verbouwen. ,,We maken de hele constructie zo dat het gebouw later weer uit elkaar te halen is. In de gevel komen nestkasten voor vogels en vleesmuizen en er is ook plek voor insecten. Ik kan niet wachten tot het er staat’’, aldus Haccou.

De flexibiliteit van Object One keert ook in de Havendame terug, zo legde hij uit. ,,We werken met een kolomstructuur waarbij er heel veel vrijheid is voor de invulling van de verdiepingen en je heel veel verschillende woningtypes krijgt en woningen later ook kunt aanpassen.’’ 

Circulair beton

In de Tuinen van Zandweerd won Onis Vastgoed de door de gemeente uitgeschreven tender, maar doorslaggevend was niet het ontwerp van Space & Matter, wel het bod van de ontwikkelaar. Gemengde gevoelens bij Haccou. ,,Eigenlijk zou je als gemeente voor het beste plan moeten kiezen, los van het geld.’’

Hoewel zijn bureau streeft naar volledige circulariteit en biobased-bouw, moet Space & Matter bij de 35 appartementen in de Hangende Tuinen van Zandweerd hier ook een stapje terug. Zo zou de aanvankelijk gekozen constructie van hout het gebouw twee meter hoger maken dan de maximale hoogte in het bestemmingsplan, met bezwaren van buurtbewoners tot gevolg. Om de vaart erin te houden en binnen het bestemmingsplan te blijven, komt er nu een constructie van circulair beton. Want, zo zegt Haccou: ,,Met hout heb je meer ruimte nodig.’’

Verder dook hij terug in de tijd en beschreef hij de start van zijn kantoor, in 2009 met het winnen van een prijsvraag voor een deel van het havengebied van Amsterdam-Noord. Het gemeentelijke masterplan voor het gebied stokte door de financiële crisis van dat moment, waardoor bouwers en ontwikkelaars de pauzeknop indrukten. ,,De gemeente dacht: misschien kunnen zelfbouwers wel aan de slag, particulieren en groepen in collectief opdrachtgeverschap. Er ontstond ruimte voor iets anders.’’

Afgedankte woonboten

Met mede-oprichter Sascha Glasl diende hij een plan in voor het terrein van de voormalige scheepswerf Volharding. Het beste plan voor een creatieve broedplaats op die plek zou het terrein tien jaar lang voor 0 euro in handen krijgen.  Een bevriende landschapsarchitect leverde het idee om de bodemvervuiling te lijf te gaan met zuiverende planten, in de tussentijd zouden afgedankte woonboten er kunnen worden omgebouwd tot creatieve bedrijfsruimten, onder meer om de eigenaren de sloopkosten van 10.000 tot 15.000 euro te besparen.

Een bouwvergunning was niet nodig zolang de boten in het water lagen, waarna ze door tal van vrijwilligers met gevonden hout werden opgeknapt en er een creatieve gemeenschap ontstond, die duurzaamheid hoog in het vaandel had. ,,We gebruikten wc-afval om tomaten mee te laten groeien voor de pizza’s in het buurtcafé. De zonnepanelen op de boten leverden in ruil voor bitcoins stroom aan het café waarmee de bedrijfjes in het café konden betalen. Iemand noemde dat circulaire economie, wij kenden die term nog niet.’’

Opnieuw winst

Al snel diende het volgende project zich aan, eveneens in Amsterdam-Noord. ,,Marjan de Blok wilde duurzaam wonen en klopte bij ons aan met het idee van een drijvende wijk. We hebben een haalbaarheidsstudie gedaan, heel veel lobbywerk bij de gemeente verricht, waarna we de tender wonnen.’’

Zestien verschillende architecten ontwierpen evenveel boten voor uiteindelijk 46 huishoudens. De benodigde warmte komt uit het Johan van Hasseltkanaal, een zijkanaal van het IJ. Verder zijn alle wc’s met een vacuümpomp aangesloten op een bio-zuiveraar, die een capaciteit heeft voor nog eens 450 woningen, terwijl elke boot zonnepanelen en een eigen batterij heeft, zodat er maar één aansluiting op het elektriciteitsnet nodig was.

,,We kregen de status van pilotproject om energie aan elkaar te leveren, want eigenlijk mag dat nog niet. Deze groep heeft dat voor elkaar gekregen, commerciële partijen nog niet. Volgende projecten kunnen worden aangesloten op onze zuiveringsinstallatie en of grid. Zo zie je dat een klein project impact heeft en grotere projecten mogelijk maakt. Zelfs de burgemeester van Beijing is komen kijken.’’

Maatschappelijke drive

Ondanks vijftien jaar ervaring in biobased bouwen zegt Space & Matter geen echte voorloper te zijn op dat gebied. ,,We hebben vooral een maatschappelijke drive. Het gaat ons er niet om hoe een gebouw eruit ziet, maar om de impact op de mensen. We doen veel aan participatie, waarbij er dingen uitkomen waar we van tevoren nooit aan gedacht hadden. Dat gaat over de sociale structuur, maar ook over het watersysteem. Hoe kunnen wij als architecten en creatieve partij oplossingen bedenken voor zaken die ogenschijnlijk tegenstrijdig zijn.’’