Herontwikkeling? Neem de tijd!

Met als aanleiding de toekomst van het voormalige Alexander Hegius Gymnasium en MMS aan de Nieuwe Markt in het historische centrum van Deventer, werd op dinsdag 8 september een discussieavond georganiseerd met als titel ‘Herontwikkeling van monumentale gebouwen, een lust of een kans?’. Het gebouw dateert uit 1954 en is een ontwerp van de architect ir. W.P.C Knuttel. Op verzoek van de Heemschut Salland is er door de gemeente een onderzoek verricht met als uitkomst dat het gebouw de status van gemeentelijk monument heeft gekregen. De school is thans in gebruik als bedrijfsverzamelgebouw waarin diverse grote en kleine commerciële en semi-commerciële partijen een tijdelijke huisvesting hebben gevonden.

De bijeenkomst werd in het kader van het programmaonderdeel ‘Spreekruimte’ georganiseerd door Architectuurcentrum Rondeel in samenwerking met Erfgoed Vereniging Heemschut Overijssel. De avond werd door circa 60 personen bijgewoond waaronder enkele raadsleden. Drie sprekers gaven een korte inleiding waarna een discussie volgde onder leiding van moderator Jan Jaap de Kroes, lid van Heemschut Overijssel.

Nadat de aanwezigen een korte rondleiding hadden gekregen door het gebouw, verzamelde het gezelschap zich in één van de lokalen van het voormalige schoolgebouw en heette Frank van Unen, programmaraadslid van Architectuurcentrum Rondeel, iedereen welkom en met name de moderator en de drie inleiders. De sprekers waren Sjoekie de Bijll Nachenius, architect bij Bierman Henket Architecten, Lamberthe de Jong, auteur van een monografie over architect Knuttel en Arno Boon van BOEi, de onderneming die zich bezighoudt met het restaureren en herbestemmen van cultureel erfgoed.

Sjoekie de Bijll Nachenius heeft als architect ervaring met de herbestemming van schoolgebouwen en weet daarom welke aspecten van belang zijn om een schoolgebouw als ‘het Hegius’ een succesvolle nieuwe toekomst te kunnen geven. Het ervaringsobject dat zij besprak was de Oude Ambachtsschool in Zwolle, een ontwerp uit 1934 van architect Baart. Na een periode van gebruik door kunstenaars is het (inmiddels Rijksmonument) in 2010 getransformeerd tot een gebouw met ateliers op de begane grond en 35 starterswoningen op de verdiepingen. Sjoekie vertelde over het transformatieproces aan de hand van een aantal cruciale aspecten, zoals de beperkingen en de potenties van het gebouw en van de plek en wat daarmee de kansen en obstakels zijn voor een haalbaar ontwerp- en bouwproces. Belangrijk is of de stad wel ‘een vraag’ heeft die met de herbestemming beantwoord kan worden. Welke functie het gebouw krijgt is dan uiteraard essentieel. Zo was er in Zwolle een duidelijke behoefte aan starterswoningen op deze locatie. Vanzelfsprekend is in deze tijd het financiële aspect van belang, en (helaas) ook vaak doorslaggevend. De bouwkosten bedroegen in Zwolle 6,5 miljoen waarvan 3 miljoen door subsidies gedekt werd – de crisis was destijds nog niet op haar hoogtepunt!. Sjoekie benadrukte: “Locatie, locatie, locatie!”. Het is tenslotte de locatie die doorgaans doorslaggevend is voor succes, dat wil zeggen: een rendabel hergebruik.

Lamberthe de Jong is expert op het gebied van het leven en werk van architect Knuttel. Zij vertelde in vogelvlucht iets over de persoon en over het oeuvre van deze voor Deventer belangrijke architect. Voordat Knuttel ‘het Hegius’ ontwierp was er op die locatie al een onderwijsgeschiedenis geschreven. Het oude gymnasium dat er vanaf 1882 stond werd in 1944 door een bombardement verwoest. Pas in 1954 werd de nieuwe school geopend. Kenmerkend zijn de bakstenen sobere gevels met een verticale opdeling overeenkomstig de aaneengesloten woninggevels rond het plein. Het interieur is rijker gematerialiseerd met vloeren, trappen en belegstukken rond deuren en ramen van het lichtgekleurde travertin en vensterbanken van zwart graniet. Enkele kunstwerken zoals het gebrandschilderde raam in het trappenhuis zijn nog aanwezig. Het gebouw kan gezien worden als een schakel tussen de traditionele bouwstijl en het daaropvolgende modernisme.

Arno Boon van BOEi vertelde in breder perspectief wat de missie van BOEi is, wat de organisatiestructuur en de werkwijze is en hij geeft een korte opsomming van gerealiseerde herbestemmingsprojecten door heel Nederland. Voor Boon is het antwoord op de vraag waarom je gebouwen zou willen herbestemmen samen te vatten in: “Het levend houden van de verhalen. Wat wij doen is gebouwen klaar maken om die verhalen door te kunnen geven.” Een mooie ambitie die BOEi dankzij een groot aantal partners op het gebied van monumenten e.d., de vele fondsen en een aantal grote aandeelhouders, kan realiseren. Boon verklaarde dat de onrendabele top, die vrijwel in ieder project een rol speelt, een lange projecttijd vraagt. Om die reden wordt in aanvang veel aandacht gegeven aan het interieur omdat daarmee het gebruik voor een nieuwe functie snel kan plaatsvinden. Daarna kan de schil worden aangepakt. Dit levert minimaal huurverlies op.

Discussie erfgoed versus sloop

Jan Jaap de Kroes startte na een korte pauze de discussie. Hij vroeg of de bekende tweedeling tussen enerzijds het behouden van erfgoed dat doorgaans als conservatief ervaren wordt, en anderzijds sloop waar meestal het label progressief wordt opgeplakt, nog actueel is. Sjoekie de Bijll Nachenius reageerde dat dit tegenwoordig niet zo eenduidig is. Allerlei aspecten – zoals zij die zojuist al noemde – spelen een rol en maken dat je binnen een project ook partieel en gedifferentieerd met de herbestemmingvraag kunt omgaan.

Cruciaal is de financiering of beter, de ónmogelijkheid om te financieren. Is het hergebruik zonder winst dus een probleem? Als je een lage huur moet vragen dan blijft er weinig over voor goed onderhoud. Arno Boom reageerde met de aanbeveling om vooral de tijd te nemen en te wachten op betere tijden met betere vragen uit de markt die hergebruik door nieuwe functies mogelijk maken. Hij vroeg zich af waarom je iets zou willen behouden. Hij noemde daarbij aspecten als karakteristiek, de geschiedenis, de mogelijke en onmogelijke regelgeving (in dit verband de mogelijkheden die het Bouwbesluit van 2013 biedt), het argument van ‘zoiets bouw je tegenwoordig niet meer’, dus moet je rekenen op gesubsidieerde gebruikers.

Plannen

Dan mengt de Deventer projectontwikkelaar Dirk-Jan Bax zich in de discussie. Hij heeft voor ‘het Hegius’ een plan gemaakt voor het huisvesten van het nieuwe Speelgoedmuseum in combinatie met het kunstencentrum De Leeuwenkuil. Voor de aankoop is bijna 1,5 miljoen nodig en voor de verbouw nog eens 3 à 4 miljoen. Of dit plan er komt, is nog lang niet zeker, temeer omdat er op dit moment nog drie plannen met bijbehorende locaties voor het nieuwe Speelgoedmuseum circuleren. Sjoekie de Bijll Nachenius adviseert om vooral die locatie te keizen waar zowel de gemeente als de burgers zich voor uitspreken. Ze vindt overigens dat, als zij het plein rondkijkt, een invulling van de school met woningen lang geen verkeerde optie is. Het gebouw leent zich er goed voor met enkele aanpassingen. Het zou een optie zijn die wellicht financieel mogelijkheden biedt, maar past dit wel binnen het beleidsvoornemen van de gemeente van ‘de rode cultuurloper’ die de heren Asselbergs en Coenen voor deze locatie bedachten? Dirk-Jan Bax heeft in ieder geval ook al een sluitend plan klaarliggen voor hergebruik met woningen.

Neem de tijd!

Ook de huidige gebruikers waren in de zaal aanwezig en zij lieten zich ook horen. Zij betalen nu een huur voor uitsluitend de gebruikte vierkante meters. Per saldo komt dit overeen met 50% van de markthuur. Het comfort is op dit moment, met name in koude tijden, niet geweldig. Toch is men al erg gehecht aan het gebouw en is men wellicht bereid meer te doen, meer te betalen en misschien zelfs initiatieven te nemen om het gebouw over te nemen en te herontwikkelen. Jan Jaap de Kroes zag ineens nieuwe kansen en roept op om de koppen bij elkaar te steken. Arno Boom adviseerde ten slotte: “Neem de tijd, dat moeten we weer leren!” Een betere afsluiting van deze avond leek haast niet mogelijk.

door Tom de Vries