Tijd voor een nieuw huwelijk tussen IJssel en landschap

“Het is tijd voor een nieuw huwelijk tussen de IJssel en het land waardoor zij stroomt.” Dit was wellicht de belangrijkste mededeling waarmee het publiek op 15 oktober Architectuurcentrum Rondeel verliet na lezingen van ecologen Albert Corporaal en Jos Rademakers.

Programmaraadslid Jaco Remmelink introduceerde op 15 oktober 2015 in Architectuurcentrum Rondeel in Deventer Albert Corporaal en Jos Rademakers die inleidingen zouden houden over een duurzame instandhouding van de flora en fauna in en rond de rivier de IJssel.

De door Deventer stromende rivier de IJssel is onderhevig geweest aan de activiteiten van het project Ruimte voor de Rivier. Zoals een enkeling betreurde werd het echter geen avond over koekoeksbloemen en margrieten, of over snoekbaars en paling, maar wel over een ongewisse toekomst van de rivier waarin wel ruimte moet zijn voor mogelijke ontwikkelingen.

“Het is tijd voor een nieuw huwelijk tussen de IJssel en het land waardoor zij stroomt.” Dit was wellicht de belangrijkste mededeling waarmee het publiek op 15 oktober Architectuurcentrum Rondeel verliet na lezingen van Albert Corporaal en Jos Rademakers. Zij hadden geluisterd naar twee inleiders die hun licht lieten schijnen over de geschiedenis, maar vooral over de ongewisse toekomst van de rivier. De twee hadden vanuit hun professie en passie een opvatting over hoe de rivier zich zal gedragen; en dat bleek een nogal andere opvatting dan die van de techneuten van Rijkswaterstaat die in hun monofunctionele aandacht voor de rivier schijnbaar uitsluitend op het fenomeen ‘veiligheid’ gefocust zijn.

Inleiding Albert Corporaal  

Albert Corporaal, ecoloog en historicus, en adviseur bij Brandhof Natuur en Platteland, houdt het publiek voor dat de geschiedenis van de IJssel relatief jong is: ‘Nog geen 1300 jaar!’ De rivier werd in Nederland gevormd onder invloed van diverse ijstijden. Het leverde een IJsseldal-vlakte op die bekend staat als het ‘beverlandschap’. Een landschap bestaande uit klei, leem en zand; met watertjes en veel oerbossen. Deze vlakte werd niet bewoond door grote (zware) dieren, maar wel door bevers, snoeken en dergelijke. Na de Romeinse tijd, waarin de eerste waterbouwkundige activiteiten tot stand kwamen, zoals de gegraven weteringen, traden avulsies  (rivierverleggingen als gevolg van doorbraken) op. Een avulsie in de Berkel nabij Zutphen leverde een eerste IJsselstroom op richting het noorden. Een waterstroom, die zich vervolgens tot een volwaardige rivier ontwikkelde, en vanaf de periode 700 tot 800 bevaarbaar werd met de ontwikkeling van locale economieën als gevolg. In opdracht van de bisschop van Utrecht werd de rivier vanaf 1170 aan de Sallandse kant bedijkt en vanaf 1368 vanaf de Veluwse kant. Hierdoor werd het agrarisch gebruik van de oevers mogelijk, hetgeen de bisschop weer veel belastinginkomsten opleverde.

“De oplossing ligt buiten onze eigen comfortzone,
bevindt zich elders en in een andere tijd!”

Toen de riviergebieden bovenstrooms in toenemende mate ontbost werden, trad er in de benedenstroomse gebieden steeds meer verzanding op hetgeen de bevaarbaarheid vooral zomers onmogelijk maakte. In deze periode, tussen 1450 en 1750, ontstonden daardoor de Sallandse rivierduinen, het Kampereiland en nog verder zelfs de aanzet tot de Waddeneilanden. In de zogeheten kleine ijstijd tussen 1200 en 1850 (een periode in de lange reeks van onvoorspelbare klimaatschommelingen), traden er veel overstromingen op.

In de Franse tijd (vanaf 1806) werden onder het bewind van koning Lodewijk Napoleon regels uitgevaardigd die de loop van de rivier in goede banen moest leiden. Overigens was in die tijd de bevaarbaarheid aanzienlijk verbeterd als gevolg van het verschuiven en tenslotte het wegspoelen van de zandprop in de rivier.

Corporaal eindigt zijn historisch overzicht met de constatering dat – mede gezien de geschiedenis – de oplossing voor een toekomstige inrichting van het rivierenland niet voorspelbaar is. “De oplossing ligt buiten onze eigen comfortzone maar bevindt zich elders en in een andere tijd!”

Inleiding Jos Rademakers 

Jos Rademakers is een zelfstandig ontwerpend landschapsecoloog en heeft vanuit die rol al vele adviezen en ontwerpen gemaakt voor tal van deelprojecten uit het project Ruimte voor de Rivier. In zijn ontwerpen gaat hij uit van het terugbrengen van de rivier naar haar natuurlijke setting en het daarmee geschikt maken voor planten en dieren. Hij doet dat onder meer met het aanbrengen van nieuwe geulen in het oude, verzande rivierlandschap en door maïsland in natuurgronden om te zetten. Een onmisbaar hulpmiddel daarbij zijn de zeer goed uitgewerkte kaarten die de Franse cartografen rond 1845 maakten in opdracht van Lodewijk Napoleon. Maar ook de hoogtekaarten en -beelden geven veel essentiële informatie over de geschiedenis van de rivierloop.

Toekomst van de rivier – IJssel

Rademakers geeft het publiek een tiental noties mee om daarmee naar de toekomst van de rivier te kijken. Om te beginnen stelt hij dat de rivier onkenbaar complex is, bovendien zeer veranderlijk en vergankelijk. Al het goede komt van boven, zegt hij, en wat dat is, is bij voorbaat onbekend. Maar Rademakers stelt ons meteen weer gerust want de historie laat zien dat de rivier een ongekend herstellend vermogen heeft met een grote ontwikkelkracht. Overstromingen hebben ook een positief effect want het brengt leven, een gevolg van de morfodynamiek waarmee vruchtbare grond verplaatst wordt. Overstromingen brengen ook wisselende waterstanden teweeg die eveneens bijdragen aan het in de diepte vruchtbaar maken van het land. De loop van de rivier is geneigd telkens te veranderen door enerzijds het ‘wegeten’ van oevers in de buitenbochten en het afzetten van grond aan de binnenbochten. Rademakers toont met luchtfoto’s aan dat er plaatselijk in één IJsselvallei wel drie IJssels hebben gestroomd.

Interactie tussen rivier en landschap

Maar de belangrijkste notie die Rademakers meegeeft is dat ‘het huwelijk niet meer werkt’. Daarmee doelt hij op de interactie tussen rivier en landschap. Het zomer- en het winterbed van de rivier, begrensd door de zomer- en winterdijken werken niet meer. “Ik wil ook nooit meer dat gedicht horen van Marsman dat begint met ‘Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan….’. Die romantische nostalgie bestaat niet meer, net zomin als de bossen margrieten op de oevers.” De in de afgelopen decennia dichtgegroeide uiterwaarden (omdat de boeren met hun moderne machines niet meer het bereik hebben om dat te verzorgen) worden nu weer vrij gemaakt van beplanting. Het motto van Rijkswaterstaat is dat in het project Ruimte voor de Rivier de stroombaan glad gemaakt moet worden, vrij van iedere hindernis, om zo obstructie van het aanstormende rivierwater te voorkomen. Alles is in die opvatting en de uitwerking daarvan gericht op veiligheid. Rademakers: “Het beleid van ‘Stroomlijn maken’ is volstrekte symptoombestrijding!” Volgens de landschapsecoloog maakt die opvatting van Rijkswaterstaat het eeuwenlange huwelijk tussen rivier en landschap kapot. Bovendien zijn er aanwijzingen dat die angst voor een voortdurende en gevaarlijke hoogwatersituatie ongegrond is. Het is dan ook volgens hem tijd voor een nieuw huwelijk. Dat kan weer als we goed doorstoombare landschappen maken, en hij toont daarbij een aantal suggesties van oevers met grote bomen in een parkachtig landschap, waar het overvloedige rivierwater onder de boomkruinen kan stromen. Of weilanden voor vleesvee of moerassystemen met nieuw ingebrachte componenten. Rademakers ziet wel een toekomst voor dit nieuwe echtpaar. Voorwaarde is dan natuurlijk wel dat de rigide, op veiligheid gerichte aanpak van Rijkswaterstaat daar ook ruimte voor biedt.

De kracht van de inleiding van Jos Rademakers kon ten slotte nog eens bevestigd worden na de opmerking van die enkele, zeer teleurgestelde, toehoorder die zich met ergernis afvroeg waar in het verhaal de flora en fauna nu toch bleef! Rademakers kon dankzij die slotopmerking nog eens kort en bondig de kern van zijn betoog samenvatten: “Het is tijd voor een nieuw huwelijk!”

door Tom de Vries

{ppgallery}20151015toekomstijssel{/ppgallery}