Op de bres voor biobased bouwen, een verslag van de tweede Nacht

Je kunt er enorme hoeveelheden CO2 in opslaan en nieuwe uitstoot van grote hoeveelheden CO2 mee voorkomen, nieuwe vormen mee maken en gebouwen die veel lichter in gewicht zijn, zodat je de bodem minder verstoort en kunt bouwen op plekken die minder geschikt zijn. Maar je kunt er ook prachtige kunst mee maken, die tegelijk de akoestiek verbetert. En, krijgt Deventer na de Havendame wellicht een Vezel Vallei?

Ook op de tweede editie van de Nacht van het Biobased Bouwen betraden voorvechters van het gebruik van biologische materialen in de bouw of in andere toepassingen het podium dat Boeren voor Biobased Bouwen/Building Balance, de gemeente Deventer en het Architectuurcentrum Rondeel hun op 2 april boden in de theaterzaal van MIMIK, die met 160 bezoekers nagenoeg vol uitverkocht was.  

Tal van voordelen

Wout Kruijer, architect bij Studio Marc Vermeulen in Rotterdam, somde nog eens de voordelen op van het gebruik van biologische materialen in de bouw. Zo is de traditionele bouw goed voor 11 procent van de totale Nederlandse uitstoot van CO2 en kan er met het energieneutraal maken van woningen en gebouwen nog eens 28 procent aan CO2-uitstoot worden bespaard. Daarnaast slaan biobased materialen juist CO2 op. 

Kruijer toonde diverse voorbeelden. Studio Marc Vermeulen ontwierp onder meer een grotendeels houten entreegebouw voor Museum Vonk in Eindhoven, een museum dat in 2026 zijn deuren opent en naast een prehistorisch dorp ook 23.000 objecten uit de latere geschiedenis van Eindhoven laat zien. In onder meer de wanden van Cross Laminated Timber (CLT, ofwel kruislings verlijmd hout) zit veel CO2 opgeslagen, terwijl de nagenoeg natuurlijke ventilatie de uitstoot van CO2 minimaliseert.

Nieuwe vormentaal

Maar volgens Kruijer maken biobased materialen ook een nieuwe vormentaal in de architectuur en design mogelijk. Zo ontwierp hij voor ProRail een gevel waarbij biobased materiaal in mallen met een bepaald patroon tot gevelelementen waren gemaakt, die samengesteld weer een heel ander patroon vormden. Het spoorbedrijf paste ze onder meer toe bij een innovatiepaviljoen in Amsterdam. Volgende stap is een gevelpaneel dat natuurinclusief is, met nestelmogelijkheden die al ingebakken zijn.

Kruijer benadrukte verder het lichte gewicht van veel biobased materialen, terwijl de huidige bouwwijze volgens hem niet houdbaar is. ,,We bouwen hele zware gebouwen op een zachte ondergrond. We halen de voedzame grond weg, brengen bouwzand aan, bouwen met heipalen, maar hebben enorm veel funderingsproblemen. Dat is niet houdbaar. Met biobased bouwmaterialen kun je naar 15 procent van het gewicht van een huidige woning. Dan kun je de bodem intact laten en bouwen waar het op de huidige manier eigenlijk niet meer kan.’’

Iconische gebouwen

Om biobased bouwen van de grond te krijgen, pleit Kruijer ook voor de bouw van iconische gebouwen. Zo werkt zijn studio aan The Dutch Mountains, twee torens met wat hij een voile noemt, waarin een hele stad aan voorzieningen is ondergebracht en dat op een prominente plek in Eindhoven zal verschijnen, juist tegenover de faculteit Bouwkunde van Technische Universiteit van Eindhoven. ,,We gebruiken 9500 kubieke meter aan hout, een enorme opslag van CO2. Dat is geld waard. Je moet dergelijke bouw daarom aansluiten op het systeem van CO2-rechten. Dan wordt het haalbaar voor bedrijven om zo te bouwen.’’

Paddenstoelenhuis

Voorvechter van bio-materialen is ook de Fransman Andy Cartier die zich na een kort verblijf in Den Haag  in België heeft gevestigd met zijn Studio Cartier, waarmee hij natuurlijke materialen wil integreren in hedendaagse ontwerpen. Cartier legt zich toe op de verwerking van mycelium, de ondergrondse sporen van paddenstoelen, een supersnel groeiend materiaal dat hij als bindmiddel mengt met vlas, maar ook met olifantengras en organisch afval als bermgras. ,,Jullie toekomstige huis is gemaakt van paddenstoelen’’, hield bij de bezoekers in MIMIK voor.

Inmiddels is Cartier gedeeltelijk werkzaam voor de Cordeel Group, het grootste bouwbedrijf van België, waar hij de mycelium-divisie leidt, die mycelium mengt met hennep en er panelen van bakt. ,,Je kunt het ook gebruiken voor akoestische panelen, voor verpakkingen, je kunt er leer van maken en zelfs surfboards.’’ Dat laatste doet hij in een project met Hogeschool Inholland in Alkmaar, waaraan ook vliegtuigbouwer Airbus (op zoek naar bio-carbon) en de Stichting Innovatie Glastuinbouw meewerkt. Als spin-off komt deze zomer het Koz-surfboard van gebakken mycelium op de markt. Cartier: ,,Ja, je kunt straks surfen op paddenstoelen.’’

Weg van fast fashion

Natuurlijke materialen als akoestisch materiaal, maar tegelijk als kunst heeft Claudy Jongstra inmiddels wereld beroemd gemaakt.  Als textiele kunstenaar werd ze dertig jaar geleden mode-ontwerpster in de tijd dat fast fashion aan zijn opmars begon en natuurlijke materialen en kleurstoffen naar de achtergrond verdwenen. ,,Na vier jaar zag ik op een expositie een yurt gemaakt van wol, waar eeuwenlang mensen in hebben gewoond. Veel schapenwol wordt nu vernietigd, spinnerijen zijn weg, terwijl we beroemd waren om het laken dat we ervan maakten. Heel veel kennis is verdwenen.’’

Jongstra besloot zelf aan de slag te gaan, kennis en kunde te vergaren op een boerderij bij Utrecht, waar ze met een enkel schaap begon. Nu heeft ze een boerderij in Friesland, waar ze zaad kweekt voor inheemse pigmenten en samenwerkt met biodynamische en regeneratieve boeren, en na honderd jaar de Europese blauwe verf terugbracht, gemaakt uit wede. ,,Deze verfstoffen zijn niet giftig, je kunt ze vijf keer per jaar oogsten en voor boeren is het een verdienmodel. Vorig jaar was het een heel nat voorjaar, maar de planten voor historische verfstoffen zijn heel weerbaar.’’

Veel meer gelaagd

Met natuurlijke pigmenten zijn er volgens haar veel meer kleurtinten mogelijk. ,,Alles wat ik nu aan heb, is chemisch gekleurd, omdat we dezelfde kleur willen. Met een plant kun je 300, 400 verschillende tinten krijgen, waardoor de stoffen heel gelaagd zijn. Als je ze in een woning gebruikt, krijg je een heel rijk gevoel’’, aldus Jongstra, die er aan toevoegt in de hele wereld maar acht collega’s te hebben die net als zij op industriële schaal natuurlijke kleurstoffen produceren.

Met de wol van de schaapskuddes waarmee ze samenwerkt, maakt ze onder meer grote wandkleden, die als kunstwerk vaak ook akoestiekverbeteraar zijn. Veel opdrachten komen uit de Verenigde Staten, in Nederland maakte ze in samenwerking met architect Jo Coenen een kunstwerk voor de OBA, de openbare bibliotheek van Amsterdam. Met Thomas Rau werkte ze voor het biobased en circulair hoofdkantoor van de Triodos-bank.

Dan maar zelf doen

Haar volgens eigen zeggen mooiste project is recentelijk opgeleverd in het Internationaal Theater Amsterdam aan het Leidseplein, waar de foyer met een spectaculaire 19^e-eeuwse wandschildering is opgefrist met behulp van algen en Jongstra op de plafonds voor een even spectaculaire biobased aanvulling zorgde, gemaakt van wol van haar Drentse schapen en een onderlaag van versnipperde spijkerbroeken, om samen ook als akoestiekverbeteraar fungeren.

Inmiddels heeft ze dertig mensen in dienst, in haar studio en in Amerika, en probeert haar jongste zoon Jesk onder de naam LOADS Collection kleding en hoteltextiel met haar wol en natuurlijke pigmenten internationaal te verkopen. ,,Rembrandt en Rubens gebruikten die pigmenten, zoals indigo, maar de kennis om ze te maken ging verloren. Ik ga het zelf doen, dacht ik. Nu is het een beweging, met boeren, maar ook studenten. Ik verdien mijn geld met kunst, maar het brengt ook mensen bij elkaar.’’   

Samen effect hebben

Zelf heeft ze zich ook bij een beweging aangesloten, het netwerk SHE IS COOOL van initiatiefnemer Carolien Ligtenberg, architect en transitie-expert, die zegt te streven naar gebouwen die onderdeel zijn van een regeneratieve samenleving, waarin bouwmaterialen voorhanden blijven door de groei van materialen en door hergebruik. Waar volgens haar een andere mindset voor nodig is, en een groot netwerk om het samen te verwezenlijken. ,,Als we jonge ontwerpers koppelen aan andere partijen, kunnen we een enorm effect hebben.’’

Daarnaast vindt ze de bouwwereld te manlijk en brengt diversiteit volgens haar rijkheid. ,,We hebben elkaar nodig. Met SHE IS COOOL werken we aan die regeneratieve toekomst, een biobased toekomst. Vrouwen zijn nu een onbenut potentieel, terwijl we alle expertises nodig hebben om hier een slag in te maken’’, zo riep Ligtenberg vrouwen in de zaal op zich bij haar netwerk aan te sluiten.

Experimenteerplek

Nu is ze op zoek naar een plek om alle ideeën uit te proberen, zoals een andere inrichting van de buitenruimte, het maken van servies van plantaardig materiaal en experimenten met mycelium dat plastic kan vervangen. Ligtenberg: ,,Het leven in harmonie met de natuur is een nieuwe lifestyle die past bij slow living.’’

Die plek zou wat haar betreft best mogen liggen in Vezel Vallei, een project in de Regio Stedendriehoek dat onlangs een stap dichterbij is gekomen, zo maakte wethouder Jamie van Essen van de gemeente Deventer bekend. ,,Hier staat een trotse wethouder die een jaar geleden op de Nacht van het Biobased Bouwen hulp vroeg voor de bouw van de Havendame, die voor 50 procent uit biobased materiaal moet bestaan. Het gebouw komt er. Maar zojuist is ook de aanvraag voor de Vezel Vallei gehonoreerd, een bedrijventerrein met alle producten voor biobased bouwen. Wat zou het mooi zijn om dat als eerste in Nederland hier te krijgen.‘’

Regiodeal

De aanvraag als regiodeal vloeit voort uit een initiatief van Boeren voor Biobased Bouwen, gemeenten, corporaties en het waterschap in de Regio Stedendriehoek, die vorig jaar afspraken in 2030 minstens 30 procent van de bouwopgave uit te voeren met minimaal 30 procent biobased bouwmaterialen. Vezel Vallei moet vervolgens plek bieden aan een innovatief cluster van bedrijven op het gebied van biobased en circulair bouwen.

Waarna presentator Paul R. Kooij (Boze Buurman in Ja zuster, nee zuster en postbode in Ko de Boswachter) de avond besloot met: ,,Tot volgend jaar!”