Baksteenarchitectuur: ambacht of kunst?

Wat wordt ieder jaar 1188 miljoen keer gemaakt in Nederland en gaat, als je ze achter elkaar legt, 6 keer de aarde rond? Juist: bakstenen. Reden voor Architectuurcentrum Rondeel om een ‘baksteentrilogie’ te organiseren. Na de opening van de tentoonstelling ‘Steengoed… Keibest’ en een metselworkshop eindigt de trilogie met de lezing ‘Baksteen: van drager naar bekleding’.

Johan Venema: hart voor het oude ambacht

Bakstenen gevels zijn overal om ons heen. Oud, nieuw, vervallen of gerestaureerd. Wanneer je goed kijkt zie je soms de pijnlijke missers die in de loop der jaren zijn begaan. Restauraties die goed bedoeld waren, maar compleet mislukt. Dat zien we heel duidelijk in de slideshow van Johan Venema, directeur van Venema Restauraties. “Kijk. Hier hebben ze cementmortel gebruikt om een oude muur te herstellen. Dat is als diesel in een benzinemotor gooien. Het werkt niet. Het voegwerk was van oorsprong van kalk. Dat is flexibel en zorgt voor een goede afvoer van vocht. Cement is veel harder materiaal. Zie hier het resultaat.’’ De foto laat een oude bakstenen muur zien waar de voegen volledig uitpuilen. “Dit ziet er niet uit’’, concludeert Venema terecht.

De geboren Lochemer vertelt vanavond over zijn bedrijf en de kennis die hij opdeed. Venema leerde restaureren door te doen. “Ik werd op mijn 16^e door mijn vader bij een huis in Zutphen neergezet. Hij gaf me een berg zand, een zak kalk en zei: ‘succes ermee’. Toen bleek dat ik alle kennis die ik had opgedaan bij mijn vader in de praktijk kon brengen. Ik heb het huis laatst bezocht en de muren stonden er nog steeds.’’

Al op jonge leeftijd ergerde Venema zich aan slecht hersteld voegwerk. “Ik ontdekte dat niemand in Nederland wist hoe dat kwam. We gebruikten technieken die geschikt waren voor nieuwbouw, maar hoe we oud voegwerk in ere konden herstellen wist niemand. Uiteindelijk heb ik via België, Frankrijk, Italië en zelfs Cuba ouderwetse voegtechnieken geleerd.’’

Het resultaat is dat Venema oude panden zo kan restaureren dat het herstelwerk bijna onzichtbaar is. Zijn credo: “Een voeg wordt nooit meer zo mooi als hij ooit was, dus ga voorzichtig te werk en herstel alleen wat écht nodig is.’’

Het maakte hem een belangrijke restaurateur in Nederland. Venema herstelde de muren van het Rijksmuseum, Museum De Fundatie, de kademuren in Deventer, de Algemene Rekenkamer in Den Haag en binnenkort het Centraal Station in Amsterdam.

Hij laat trots foto’s zien van zijn projecten. “Hier waren we bezig met het Van Goghmuseum. Dat moest allemaal ’s nachts, zodat de bezoeker niets door zou hebben. Ik durfde er niet weg. Alles werd beveiligd en moest precies kloppen. Het zou je toch gebeuren dat je tien centimeter te diep boort en de boorkop midden in een zonnebloem van Van Gogh terecht komt. Stressvolle klus, maar het is wel mooi geworden.’’

Nederland baksteenland, toch?

Van de historische panden die Venema restaureert zijn er veel in Nederland. Het is dus logisch om te denken dat Nederland één van de grondleggers van de baksteenarchitectuur is. Maar dat is niet het geval, legt de volgende spreker, architect Joris Molenaar van Molenaar & Co, uit. Het eerste gebruik van bakstenen voert terug naar het Midden-Oosten en China en landt pas in de Middeleeuwen in Nederland. “In Nederland werden uitsluitend burchten en kerken gebouwd van steen, de rest van de gebouwen waren van hout. Nederland was een houtland’’ “Pas toen de overheid na grote stadsbranden het gebruik van hout verbood werd de baksteen gemeengoed. Dan hebben we het over de 16^e, 17^e eeuw. Eigenlijk pas heel laat.’’

Stijlicoon

Maar die schade hebben we als Nederlanders aardig ingehaald. In relatief korte tijd verwierven we de status van trendsetter, met de Amsterdamse School en de stijl van Berlage als belangrijke stromingen. En nog steeds wordt er volop geëxperimenteerd met baksteen. Waar de steen ooit werd gewaardeerd om zijn robuuste, stabiele, onderhoudsarme, duurzame karakter die uitermate geschikt was voor de bouw, is de steen steeds meer verworden tot, nou ja, gewoon iets moois. Van structurele waarde naar ornamentele waarde. En Molenaar is een liefhebber.

Ornamenteel baksteen

Waar Venema zich verliest in het oude ambacht, doet Molenaar dat in bouwkunst. “Sinds de spouwmuur bestaat is baksteen meer geworden dan functioneel bouwmateriaal. Het is een identiteitdragende laag die als ‘jas’ om een gebouw zit.’’

Molenaar kijkt dan ook vooral naar de decoratieve mogelijkheden van de gebakken steen. Hij laat een foto zien van een wooncomplex in Drunen waar het lijkt alsof er knopen in (!) de bakstenen muur zijn gedrukt. “We hebben hier geprobeerd de stenen te ‘manipuleren’. De stenen ogen zacht. Dit hebben we met behulp van een steenhouwer gedaan.’’

Een ander voorbeeld van zijn werk is een winkelcentrum aan de Marikenstraat in Nijmegen. Molenaar gaf de gevels van de boven de winkels gelegen woningen telkens een andere baksteendecoratie gaf. “Elke gevel heeft een eigen ‘tatoeage’. Door met witte bakstenen tekeningen te maken in de rode baksteen zijn de gevels een geheel, maar toch ook totaal verschillend.’’

Molenaar klikt door naar een foto van het Akropolishof in Delft. Op de gevels van de flat prijken keramische broches. “Samen met een kunstenares hebben we van afvalmateriaal 52 broches gemaakt. Ook afval kan een nieuw begin zijn in de architectuur.’’

Kleurspelingen, materiaalgebruik, lichtval, Molenaar experimenteert het liefst zo veel mogelijk. Het leidde zelfs tot een eigen uitvinding: de diabolosteen. Dit is een baksteen waarbij de lange zijde is afgeschuind, waardoor een uniek schaduwspel ontstaat op een ogenschijnlijk doodnormale muur.

“Ik wil in mijn werk voortbouwen op het oude ambacht zoals Johan dat zo goed beheerst, maar met een twist. Zo maak ik een verbinding met de huidige tijd en de toekomst. De ornamentele toepassingen zijn eindeloos, zeker door de komst van computertekenprogramma’s. Dit blijft me altijd fascineren.’’

Einde van de trilogie

De lezing betekent het einde van de baksteentrilogie van Architectuurcentrum Rondeel. Bezoekers die meer willen weten over de geschiedenis van de baksteenarchitectuur in Nederland kunnen tot 10 juli de tentoonstelling ‘Steengoed… Keibest’ bewonderen aan de Stromarkt. Op 14 juli begint de zomertentoonstelling.

{ppgallery}/20160623-Lezing-Baksteen{/ppgallery}