Debat | Wonen in de rivier

8 december 2005

Op 8 december werd in Deventer een door het Architectuurcentrum Rondeel en het Berlage Instituut georganiseerd debat gevoerd over de toekomst van de Nederlandse waterhuishouding. Het debat spitste zich toe op de Deventer situatie. Landschapsarchitect Adriaan Geuze maakte hiervoor een plan dat voorziet in een bypass om de wijk De Hoven en waarbij wonen in de verbrede rivierbedding mogelijk is.

De rekenaars van Rijkswaterstaat, die precies kunnen bepalen hoe hoog onze dijken moeten zijn om overstromingen te voorkomen, behoren tot een generatie die het veld gaat ruimen en plaats maakt voor vrije geesten die ruimte willen geven aan water. Met stijgen van de zeespiegel en het toenemen van piekbelastingen – instroom bij Lobith van 16.000 m3 water per seconde of meer – moet Nederland serieus werk gaan maken om de veiligheid van haar bewoners te garanderen. Daarmee komen alternatieven voor het alsmaar ophogen van dijken aan de orde. Ofschoon dit breed gedragen inzicht al decennia bestaat is er overigens nog geen dijk verlegd! Wel wordt er veel gepraat, worden er ideeën ontwikkeld en visies uitgewerkt. Tijdens het debat ‘Floodplains’ in de Deventer Schouwburg werd één van die plannen toegelicht. De Amerikaanse architect Greg Lynn maakte in samenwerking met Adriaan Geuze in opdracht van het ministerie van VROM een ontwerp voor een landschapsaanpassing voor het stroomgebied van de IJssel nabij Deventer. Om de flessenhals bij deze Hanzestad te ontlasten, maakte hij een bypass, werd de rivier verbreed en is wonen buiten de binnendijkse stroomgeulen mogelijk gemaakt. Geuze presenteerde het plan aan de hand van een grote en zeer tot de verbeelding sprekende maquette van het gebied, die hij maakte in opdracht van VROM – tevens initiator van het debat. VROM heeft sinds kort het binnendijks bouwen onder bepaalde condities toegestaan en wil met de studie en met het debat onderzoeken wat daarvan de effecten zijn.

Wonen in de rivier

Het kan volgens Adriaan Geuze drie weken of drie maanden per jaar zijn, maar bewoners van paalwoningen of drijvende woningen moeten jaarlijks rekenen op een periode van natte voeten. “Het is een manier van wonen die niet iedereen zal aanspreken. “Niets voor mijn vader maar ikzelf zou er meteen willen wonen” aldus de landschapsarchitect en curator van de dit jaar gehouden tweede architectuurbiënnale die hij het thema De Zondvloed gaf. In de inmiddels algemeen geaccepteerde visie dat piekbelastingen kunnen worden opgevangen door de rivierbeddingen te verbreden en op plaatsen waar zich een flessenhals voordoet (zoals bij de steden Zutphen en Deventer) bypasses te maken, heeft Geuze aan de verbrede rivier een extra functie toegekend. Door in het overstroomgebied stroomgeulen te graven, en met de uitgegraven grond de bedding plaatselijk te verhogen, ontstaan terpen die bij hoog water een korte periode per jaar circa 50 centimeter onder water komen te staan. Op de terpen kunnen woningen gebouwd worden die daar tegen bestand zijn. Hoe die woningen er uitzien en hoe ze gebouwd kunnen worden is in het kader van de biënnale onderzocht door een groep internationale studenten. Onder leiding van Greg Lynn werd in het Berlage Instituut de masterclass Flood Resistant Housing gehouden. De resultaten van de masterclass werden tijdens het debat getoond. De bijzondere, expressieve en innovatieve ontwerpen zullen waarschijnlijk niet door liefhebbers van retro-architectuur bewoond gaan worden maar zullen zeker avonturiers aanspreken.

Risico’s

Dat het risico van dijkdoorbraken niet alleen door het aanleggen van een bypass maar ook door het aanleggen van overstroomgebieden (verbreden van het rivierbed) aanzienlijk kan afnemen, werd door het panel van deskundigen algemeen onderschreven. James van Lidth de Jeude, burgemeester van Deventer, toonde het afnemend risico nog eens aan met een ter plekke door hem opgestelde formule die de relatie legt tussen dijkhoogte, hoeveelheid water per seconde en rivierbreedte. Bypass én verbreding is een zeer kostbare ingreep die wellicht pas op termijn echt nodig is. Een gefaseerde aanpak, volgens het ‘no-recret’ principe zou volgens Emmy Bolsius, clustermanager ruimtelijk ontwerp bij VROM, de kosten over een grotere periode kunnen spreiden. Ina Adema, wethouder ruimtelijke ordening en water bij de gemeente Deventer, vond dit geen optie voor de Deventer situatie. Een bypass als onderdeel van een totaal plan kan alleen aangelegd worden aan de westzijde van de rivier, achter de hier gelegen woonwijk De Hoven en dat impliceert tegelijkertijd een verbreding van de daarop aansluitende rivier. Wordt de bypass als voorlopige deeloplossing elders gemaakt dan is een later uitgevoerde verbreding van de rivier geen aansluitende optie meer.

Zalmnorm

Volgens Adriaan Geuze is bebouwing in het rivierbed juist een optie die geld oplevert, geheel overeenkomstig het gedachtegoed van de huidige minister van financiën. De zogeheten ‘Zalmnorm’ gaat immers uit van het genereren van inkomsten die de uitgaven moeten dekken. Hoewel projectontwikkelaars in de zaal direct mogelijkheden zagen, was het panel overwegend sceptisch, temeer omdat een snelle rekensom (de beruchte achterkant van de sigarendoos) een grondprijs van maar liefst twee euroton per woning opleverde. Een uitzondering was misschien de burgemeester maar, zo moest hij erkennen, het grondgebied waar het plan van Geuze zich afspeelt is helaas niet van Deventer maar van de gemeente Voorst. Alleen de wijk De Hoven is van Deventer. Bovendien komt de rivieraanpassing bij Deventer niet op het prioriteitenlijstje voor van de centrale overheid, dus daarmee is financiering van een dergelijk grootschalig project niet direct in zicht. Wellicht kan de burgemeester als voorzitter van de regioraad Stedendriehoek (Apeldoorn, Zutphen en Deventer), waar een bypass van de IJssel zowel in Zutphen als Deventer een onderwerp van overleg is, toch nog enige invloed uitoefenen in de opwaardering van het belang van een IJsselaanpassing om zo een dergelijk project financieel haalbaar te maken. Of daarin het ‘wonen in de rivier’ nog een plaats zal krijgen, lijkt vooralsnog onvoorspelbaar.

Aan het debat Floodplains namen deel: Ina Adema (wethouder Ruimtelijke Ordening en Water van Deventer), Emmy Bolsius (clustermanager ruimtelijk ontwerp, DG Ruimte, Ministerie van VROM, Rudi van Etteger (docent landschapsarchitectuur, Wageningen Universiteit en Research centrum), Adriaan Geuze, James van Lidth de Jeude, Theo Meeuwissen (hoofd Bureau Ontwikkeling en Beheer Staatsbosbeheer regio Oost), Rik de Visser (directeur Vista landscape and urban design).

Na afloop van het debat schonk Emmy Bolsius de door Greg Lynn en Adriaan Geuze gemaakte maquette aan de gemeente Deventer. De maquette zal tijdens de tentoonstelling ‘Terug naar de rivier’ – gedurende de periode 15 december tot en met 15 maart – in het Architectuurcentrum Rondeel worden opgesteld.