SeARCH graaft zich in

Met het winnende ontwerp voor het nieuwe Viking film en theater aan de IJsseloever in Deventer heeft het Amsterdamse architectenbureau SeARCH de kans gekregen om haar stempel te drukken op een belangrijk punt in de zogenoemde ‘cultuurdriehoek’ van Deventer. Nu de bouwlocatie er vrijwel schoon en bouwrijp bij ligt, kwam oprichter en directeur Bjarne Mastenbroek op 8 oktober in Architectuurcentrum Rondeel vertellen wat zijn visie op architectuur is en hoe dit zich vertaalde in zijn ontwerp van de Viking. De titel van zijn voordracht: ‘Dig it’, ofwel ‘???’.

Ofschoon programmaraadslid Marco Odding in zijn introductie naar de betekenis van de titel ‘Dig it’ van Mastenbroeks voordracht vroeg, leverde dat niet direct een verhelderend antwoord op. Mastenbroek: “Ik hoop dat dit met mijn lezing straks duidelijk wordt.” Het bleek uiteindelijk voor meerdere opvattingen toepasbaar. De vertaling naar ‘graven’ bleef uiteindelijk wel het meeste hangen, zowel in de letterlijke als in de figuurlijke betekenis. De voordracht had drie onderdelen. Een theoretische verhandeling over de visie van Mastenbroek op de wereld om ons heen en de betekenis daarvan voor de architectuur. Daarna een opsomming van nationale en internationale projecten van SeARCH. En ten slotte een toelichting op het ontwerp van de Viking.

Toekomst van de architectuur

Voor Mastenbroek is publiciteit rond toonaangevende architectuur tegenwoordig vooral blijven steken in het tonen van de trucjes van de zogenoemde ‘starchitecten’ als Saha Hadid, Frank Gehry en andere coryfeeën. De iconische architectuur die zij in opdracht van de superrijken maken, staat volgens Mastenbroek geheel buiten de werkelijkheid. “Makkelijk om te maken als je er de toestemming voor krijgt. Maar ik zou er niet willen wonen.” Het is volgens hem een onterecht aandacht vragende tak van sport geworden die de werkelijke problematiek van de huidige wereld buiten beschouwing laat. Als Mastenbroek die problematiek aanstipt, toont hij zijn engagement en betrokkenheid bij de actuele maatschappelijke ontwikkelingen. Zo noemt hij de uitbuiting van de aarde door de mens, de klimaatverandering, de rol daarin van de rivieren en de landschappelijke aanpassingen die daaruit voortkomen. Maar ook, heel actueel, de enorme stroom vluchtelingen die thans Europa overspoelt en – wellicht in relatie daarmee –   de kloof tussen rijk en arm die razendsnel doorschiet naar een handvol superrijken en de massa die daaronder hangt. Mastenbroek: “Dat is een gevaarlijke ontwikkeling. Dit raakt ons veel meer dan we nu vermoeden.”

De verwachte ontwikkeling is dat de prefab-opgave zich intensief verder zal ontwikkelen en gerelateerd zal zijn aan de toenemende hoeveelheid bejaarden, studenten en ook vluchtelingen. Mastenbroek: “Als architect denk je dan, dit moeten we veel serieuzer oppakken en daarin moeten we ons niet laten leiden door alleen maar economische motieven.” Voor SeARCH vertaalt zich dit in een ontwerphouding waarin de opdrachtgever altijd voorgehouden wordt of de vraag die gesteld wordt wel zinvol is. Inzet is bewustwording van de omgeving en het milieu en de effecten van het gevraagde ontwerp daarop. Mastenbroek ziet een internationale tendens om architectuur met de natuur te verweven. “In de jaren zestig zagen we in publicaties dat slechts in vijf procent van de gevallen sprake was van die verwevenheid. Nu zien we dat dit voor meer dan de helft opgaat. Er wordt veel meer ondergronds en in, op en over het landschap ontworpen.” Tegelijkertijd ziet hij ook een groei aan uitwassen die met nieuwe ontwerptechnieken mogelijk zijn geworden. “Als je op internet zoekt naar voorbeelden daarvan, word je overspoeld met architectuur in bergprofielen, spiraalvormen, enzovoorts. Alles is mogelijk, maar er is zelden een echte intelligente relatie met het landschap.”

Projecten

Bjarne Mastenbroek vervolgt zijn voordracht met een presentatie van uiteenlopende projecten van zijn bureau. Projecten waaruit moet blijken dat de insteek van die ontwerpen bepaald wordt door de omgeving. Dat het niet moet gaan om de vorm maar om het goed functioneren, dat er sprake is van verwevenheid met de natuur, dat niet altijd klakkeloos de vraag van de opdrachtgever gevolgd wordt.

Achtereenvolgens toont hij een ontwerp voor een woontoren aan de Zuidas in Amsterdam. Het bouwvolume onderscheidt zich tussen de kantoortorens door de sponsvorm, waarin ieder van de 197 (huur)woningen een eigen identiteit heeft in de vorm van bijzondere vensters, die als een reeks pixels over het gebouwoppervlak zijn verspreid. In Stockholm werd aan de oevers van een meer een woningbouwproject ontworpen met zeven woontorens. De publieke ruimtes op het maaiveld moeten zorgen voor een aansluiting met het omringende landschap. In het woningbouwproject Iceberg in het Deense Aarhus is gezorgd dat vanuit de ijsbergachtige volumes iedere bewoner zicht heeft op het water.

In het stedenbouwkundige masterplan voor IJdock in Amsterdam is met historisch besef van de opbouw van de stad, gekozen voor het ononderbroken houden van essentiële zichtlijnen.

Villa Vals in Zwitserland is gelegen tussen het dorp Vals en een thermencomplex (ontwerp Peter Zumthor). SeARCH groef de villa slim in de berghelling en zorgde niettemin voor een overvloed aan daglichttoetreding. De toegang loopt door een tunnel vanuit een ‘geactiveerde’ leegstaande schuur. Eveneens in Zwitserland, nabij het chique en rijke St. Moritz, ontwierp SeARCH een hotel verstopt in een ‘opgetilde’ bergsplinter. En tenslotte komt Mastenbroek uit bij de Viking, het film- en theatergebouw in hartje Deventer.

De Viking

Het film- en theatergebouw ligt op een unieke locatie, pal achter een nog aanwezige, middeleeuwse stadsmuur met bijbehorende halfronde vestingtoren. SeARCH werd uiteindelijk gekozen na een besloten prijsvraag onder vijf architectenbureaus. De bouwlocatie ligt tussen belendende panden en richt zich aan de westzijde op de Welle (de rivierzijde) en aan de oostzijde op de Nieuwe Markt en de Noordenbergstraat in Deventer.

Het ontwerp van Mastenbroek kenmerkt zich door drie gesloten volumes die respectievelijk de theaterzaal, de grote filmzaal en drie kleinere filmzalen herbergen. Deze drie volumes zijn omgeven door een min of meer transparant gebouwweefsel met als dominant element de horeca die zich richt op het westen en de daar gelegen rivier. Het restaurant en de hoofdentree liggen aan die zijde op de begane grond. Op de eerste verdieping is de bar van waaruit men over de oude stadsmuur naar de rivier en de uiterwaarden kijkt.

Vanaf de Nieuwe Markt is het ook mogelijk het gebouw te betreden, waarna men via een corridor met trap naar boven kan of kan doorlopen naar de aan de westgevel gelegen horeca. Op de verdieping liggen de foyer en de belangrijkste toegangen tot de zalen. Waar de gevel aan de rivierzijde vooral transparant is, is die aan de Nieuwe Markt-zijde geleed. Het linkerdeel dat uitkijkt op de Nieuwe Markt heeft de architectuur van een stadspand zoals de panden op het plein. Het aansluitende geveldeel in de Noordenbergstraat is rudimentair ontworpen en is gericht op praktische zaken zoals de ontvangst van grote vrachtwagens. Voor Mastenbroek lag de grootste opgave in het onderbrengen van het grote programma op de relatief kleine locatie in Deventer. Daardoor kon de aandacht minder gericht zijn op de zo belangrijk geachte verwevenheid met de omgeving. Die verbondenheid komt nu vooral tot uiting in de transparante westgevel die de verbinding legt met de IJssel. In de oostgevel was dat moeilijker vanwege de praktische logistieke eisen van bevoorrading.

Dig it

Het was duidelijk dat Mastenbroek in zijn architectenpraktijk van graven houdt. Niet alleen letterlijk, zoals zo prominent zichtbaar werd in de ontwerpen Villa Vals en St. Moritz, of in het niet genoemde ondergrondse project Yourtopia in Rotterdam (een koepelvormige, ecologische footprint van een mogelijk huis van de toekomst), maar ook figuurlijk door zich in te graven in de historie en de daaruit voortkomende dominante vormgevingsaspecten.

In zijn voorbeelden kwam helaas niet goed het engagement naar voren zoals dat sprak uit zijn bevlogen begin van de bijeenkomst, waarin de vluchtelingenstromen, de polarisatie tussen rijk en arm en de extreme exploitatie van onze planeet werden genoemd. Het viel zelfs op dat de getoonde projecten een sterke relatie leken te hebben met de extreem rijken. Het weerwoord van Mastenbroek was dat hij zelfs in die situaties de oorspronkelijke vragen van de opdrachtgevers telkens ter discussie stelde (“Je kunt je villa ook wel voor 10 miljoen bouwen in plaats van de 16 miljoen die je beschikbaar hebt”…).

Hoe de Viking straks past in het verhaal van Mastenbroek én in de zoom van de door Jo Coenen en Fons Asselbergs bedachte cultuurloper, is nog even afwachten. Als het klaar is zal in ieder geval menig Deventenaar er terecht kunnen voor de betere films en voor progressief theater.

door Tom de Vries

{ppgallery}slideshow08102015SEARCH{/ppgallery}