Maatwerk bij renovatie rijksmonument in Bergkwartier

Helemaal energieneutraal lukte niet, gasloos wel. Voor maatschappij voor stadsherstel NV Bergkwartier was de verbouwing en verduurzaming van Die Lantscroene een flinke klus, zowel financieel als technisch. Het rijksmonument op de hoek van het Bergschild en de Kerksteeg vergde vooral maatwerk: om zoveel mogelijk monumentale onderdelen te behouden en er toch drie comfortabele en duurzame woningen in te maken.

Het pand in het Bergkwartier was vrijdag 17 november reisdoel van Rondeel Oplevering,  de serie excursies die Architectuurcentrum Rondeel jaarlijks organiseert naar zojuist of nog net niet opgeleverde nieuwbouw of belangrijke verbouwingen. Eerder dit jaar bezocht het architectuurcentrum de nieuwbouw van Staal, een combinatie van bedrijfsruimte en appartementen in het Havenkwartier, en de ingrijpende verbouwing en verduurzaming van het gemeentehuis van de gemeente Voorst in Twello. De excursie naar Die Lantscroene trok (ruim) dertig belangstellenden en was daarmee volgeboekt.

Het monumentale pand aan het Bergschild kwam achttien jaar geleden in het bezit van de NV Bergkwartier en is daarmee een van de laatste panden die is overgedragen aan de organisatie, die zich richt op het behoud van het gebouwde culturele erfgoed in Deventer. In afwachting van restauratie betrok kunstenaar Krisztián Horváth als anti-kraak-wacht Die Lantscroene, aanvankelijk voor een jaar, uiteindelijk werden dat er veertien. In totaal bezit de NV Bergkwartier 160 panden, waarin 300 wooneenheden zijn gerealiseerd. Bij de restauratie en verbouwing aan het Bergschild werkte NV Bergkwartier samen met de ontwerpers en technici van adviesbureau Bouwgenoot in Deventer.

Volgens vastgoedbeheerder en projectleider Marco Kok van NV Bergkwartier is het bij een restauratie, renovatie en verduurzaming van een monumentaal pand vooral maatwerk dat de klok slaat. ,,Je begint met een bouwhistorisch onderzoek, daarna kijk je welke historische elementen je wilt behouden, herstellen of terug wil brengen. Daarbij moet je voortdurend keuzes maken.’’

Zo lukte het niet om vier woningen in het grote pand te maken, omdat dan de eeuwenoude kapconstructie in de bovenste zolder teveel aan het zicht onttrokken zou worden. Volgens Kok een unieke constructie, waarbij de omvang van de zolder niet alleen spanten overdwars vergde, maar een forse balk het dak ook nog in de lengte ondersteunt. ,,Zo’n langspant-constructie komt bijna nooit voor. Deze staat dan ook in de boeken over kapconstructies’’, aldus Kok.

Ook het energieneutraal maken van de woningen in het pand, lukte niet. Ook daarvoor zouden teveel historische elementen verloren gaan, bijvoorbeeld onder een dik isolatiepakket. Gasloos en ook energiezuinig is het pand wel, met een lucht-lucht-warmtepomp, die zijn lucht met een op het dak verstopte buitenunit binnenhaalt en die vervolgens door het huis verspreidt, een pomp die ook als airconditioning kan dienen: warme lucht in de winter, koelte in de zomer. De ventilatie gaat bovendien door een warmte-terugwin-installatie. NV Bergkwartier gebruikte er de oude rookkanalen voor.

Een oude schoorsteen op de bovenverdiepingen werd wel weggehaald. Kok: ,,Die drukte de zijgevel in de Kerksteeg naar buiten. In 1972 zijn daar scheuren in de muur dicht gemaakt, maar hij bleef de muur opzij drukken’’.

Op het dak legde NV Bergkwartier voor het eerst in de wijk zonnepanelen in de kleur terra-rood, wegvallend tegen het rood van de daken in het Bergkwartier. ,,Van de gemeente mag je hier zonnepanelen niet vanaf de weg zien, maar we hebben overal huurders van onze huizen die op de daken uitkijken. Ook al hebben de panelen een kwart minder opbrengst en zijn ze iets duurder dan gewone zonnepanelen omdat er minder van worden geproduceerd, hebben we er daarom wel voor gekozen’’, vertelt Kok.

Vooral de isolatie van het pand bleek maatwerk, want met het simpelweg fors isoleren van vloeren, plafonds en wanden zouden ook veel historische details verloren gaan. Zoals in het voorste vertrek van Die Lantscroene, waar lange tijd een slagerij was gevestigd. ,,We hebben daarom voor warmte-compartimentering gekozen. In de keuken en de woonkamer wil je het warm hebben, een slaapkamer kan met minder isolatie toe. In de vroegere slagerswinkel wilden we de vleeshaken aan het plafond blijven zien. Dat betekent dat je de vloer erboven moet isoleren. In het achterste deel zaten twee plafonds met mooi schilderwerk. Bij het ene plafond hebben we de schildering gerestaureerd, bij het andere plafond kozen we toch voor isolatie aan de onderkant. Daar hebben we wel een sjabloon gemaakt van de schildering. Een leerling-schilder van ons brengt die nu over op het nieuwe plafond. Die keuzes moet je af en toe maken’’.

Dat gebeurde ook met de ramen. Vooral aan de voorkant verving de NV Bergkwartier het glas door speciaal monumentenglas, waarbij een vacuüm gezogen ruimte tussen twee glasplaten voor isolatie zorgt. ,,Vacuümglas is maar 8 millimeter dik, maar het isoleert evenveel als HR+++, het tripelglas dat in nieuwbouw wordt gebruikt, maar veel dikker is. Op de bovenverdiepingen hebben we voorzetramen toegepast’’.

Dat gebeurde ook bij een raam in de zijgevel aan de Kerksteeg. Het glas is er ooit zonder kozijn in de buitenmuur gezet, en als vensterbank is er een afgebrokkeld stuk van een oude binnenmuur zichtbaar. ,,Een prachtig historisch beeld dat je wilt behouden. Daarom hebben we hier op de binnenmuur een voorzetraam aangebracht, inclusief kozijn’’, vertelt Kok. Een dakraam is op maat gemaakt in Frankrijk. ,,De enige plek waar dat kan’’.

Voor de derde woning is het achterste gedeelte van Die Lantscroene weer losgekoppeld van het voorste deel. ,,Het gaat om een huis dat in 1850 is aangekocht en erbij aangetrokken. We hebben dat weer ongedaan gemaakt’’. NV Bergkwartier spreekt van een tiny house, dat weer een eigen voordeur kreeg in de Kerksteeg, waar een gestucte buitenmuur heeft plaats gemaakt voor metselwerk in lijn met de rest van de middeleeuwse muur. Net als de andere twee woningen telt het huis drie verdiepingen.

Volgens onderzoek van de NV Bergkwartier stammen de muren en de kap van het rijksmonument uit 1335. In 1826 heeft het gebouw een nieuwe voorgevel gekregen, die weer veranderd is toen er in 1930 een slagerswinkel van werd gemaakt. In 1972 is een deel van de kozijnen in de voorgevel vervangen om de oude entree weer terug te krijgen.

Op de onderste zolder wijst een eeuwenoud hijswiel op het voornaamste gebruik van het pand, als pakhuis. Een met glas dichtgezet gat in de zijmuur stamt uit de tijd van de Spaanse Oorlog. Ook aan de overkant van de steeg zit een gat. ,,Daar konden ze dan een ketting door spannen om ruiters tegen te houden in de Kerksteeg. Maar we hebben ook sporen uit 1700, 1800 gevonden van het brouwen van jenever en bier’’, aldus Kok toe.

Naast een toelichting van NV Bergkwartier kregen de deelnemers ook een kleine rondleiding door het Bergkwartier, waar Arthur Ris, bewoner van een pand in de Menstraat, de geschiedenis van de wijk vertelde, inclusief die van het verval in de periode voor de Tweede Wereldoorlog, de dreigende sloop in de jaren na de oorlog, het reddingsplan dat in 1968 geleid heeft tot de oprichting van NV Bergkwartier en het herstel van de panden in de wijk, die aanvankelijk met subsidie van het rijk plaats zou maken voor nieuwbouw en een nieuwe weg naar de Brink. En die nu een publiekstrekker van formaat is voor de stad.